Dược liệu là gì? Cách sử dụng cùng phương pháp đánh giá?

Dược liệu từ lâu đã gắn liền với nền Y học cổ truyền và ngày càng được ứng dụng rộng rãi trong Y học hiện đại. Để khai thác hiệu quả, người dùng cần hiểu rõ dược liệu là gì, cách sử dụng đúng đắn cũng như các phương pháp đánh giá chất lượng.

Dược liệu là gì?

Căn cứ khoản 5 Điều 2 Luật Dược năm 2016, dược liệu được hiểu là nguyên liệu dùng để bào chế thuốc, có nguồn gốc tự nhiên từ thực vật, động vật hoặc khoáng vật và phải đáp ứng tiêu chuẩn làm thuốc. Dược liệu có thể là toàn bộ một cây, một loại thảo dược, một con vật hoặc chỉ một phần của chúng. Sau quá trình bào chế, những nguyên liệu này sẽ trở thành dược phẩm và được ứng dụng rộng rãi trong chăm sóc và bảo vệ sức khỏe con người.

>>>> Giải đáp: Dược chất là gì? Phân loại và lưu ý quan trọng?

Dược liệu có nguồn gốc từ nhiều thành phần khác nhau trong tự nhiên, bao gồm động vật, vi sinh vật và đặc biệt phổ biến là các loại thảo dược mang lại lợi ích cho sức khỏe con người. Dược liệu có thể tồn tại dưới dạng toàn bộ cây, toàn bộ động vật hoặc chỉ một phần của chúng. Các sản phẩm được chiết tách từ thực vật hay động vật như tinh dầu, gôm, sáp, dầu mỡ… nếu có công dụng trong Y học cũng được xếp vào nhóm dược liệu.

Hiệu quả điều trị bệnh của dược liệu đã được khẳng định qua kinh nghiệm thực tiễn của các thầy thuốc Y học cổ truyền và được củng cố bằng nhiều công trình nghiên cứu khoa học chuyên sâu. Ngoài tác dụng chữa bệnh, dược liệu còn chứa hàm lượng dinh dưỡng cao, có khả năng hỗ trợ phục hồi và tăng cường sức khỏe cho con người một cách toàn diện.

Các nguồn dược liệu chính hiện nay

Dược liệu ngày càng được mở rộng cả về số lượng lẫn chất lượng, gắn liền với hành trình con người đấu tranh chống lại bệnh tật. Từ ngàn xưa, các thầy thuốc đã phát hiện và vận dụng nhiều loại dược liệu vào quá trình trị bệnh, mang lại hiệu quả thiết thực. Hiện nay, có thể phân chia nguồn dược liệu thành ba nhóm chính:

Các loài thực vật

Đây được coi là nguồn dược liệu chủ yếu trong Y học hiện đại. Trước kia, các loại cây thuốc thường sẵn có trong tự nhiên nhưng về sau do khan hiếm nên con người phải gieo trồng, chăm sóc và thu hái để phục vụ nhu cầu sử dụng. Người dân Việt Nam xưa quen gọi các dược liệu bản địa là thuốc Nam, còn những loại nhập từ Trung Quốc hay Triều Tiên thì gọi là thuốc Bắc.

Ngày nay, nhiều loài cây dược liệu quý được nghiên cứu, chiết xuất và bào chế thành thành phần quan trọng của thuốc Tây. Một số dược liệu nổi tiếng đã được phát triển thành các dạng thuốc hiện đại như kim tiền thảo, dây thìa canh, cà gai leo… Bên cạnh đó là những loại quen thuộc như quế, tỏi, bạc hà, nghệ, hương thảo… Ngoài ra, nhiều hoạt chất sinh học phân lập từ thực vật như atropin, ephedrin, morphin, cafein, axit salicylic, digoxin, colchicin… đều có giá trị ứng dụng rất cao trong Y học ngày nay.

Một số loài động vật

Dược liệu từ động vật tuy không đa dạng bằng từ thực vật nhưng lại đem đến hiệu quả trị liệu đáng kể. Nguyên liệu có thể là toàn bộ con vật (tắc kè, rắn…) hoặc chỉ một phần hay sản phẩm từ chúng (như mật ong, sữa ong chúa, mề gà, mai mực…). Đặc biệt, đông trùng hạ thảo là một trường hợp đặc biệt. Theo nghiên cứu, nó không đơn thuần thuộc thực vật hay động vật, mà thực chất là dạng ký sinh giữa ấu trùng loài bướm thuộc chi Thitarodes và nấm Ophiocordyceps sinensis phát triển trên cơ thể vật chủ.

Các loại vi sinh vật

Nhóm vi sinh vật cũng được khai thác làm dược liệu nhờ khả năng tự tổng hợp hoặc chuyển hóa chất thành các dạng có dược tính. Một ví dụ điển hình là quá trình lên men. Trong Y học, người ta từng dùng men rượu (Saccharomyces cerevisiae) để chữa bệnh sốt rét, hay ứng dụng vi khuẩn E.coli trong quá trình lên men để sản xuất insulin, phục vụ điều trị bệnh tiểu đường.

Các cách sử dụng dược liệu là gì?

Ngày nay, con người đã sáng tạo và phát triển nhiều phương pháp khác nhau nhằm khai thác tối đa công dụng của dược liệu trong điều trị bệnh. Vậy các hình thức sử dụng thuốc từ dược liệu gồm những gì? Dưới đây là những cách phổ biến nhất được áp dụng:

• Trà hoặc nước sắc: Một cách thường thấy là chế biến dược liệu thành dạng trà túi lọc bằng cách sấy khô, giúp giữ nguyên được đặc tính và dễ dàng bảo quản, vận chuyển đến tay người dùng. Ngoài ra, phương pháp sắc thuốc cũng rất thông dụng, khi người ta kết hợp nhiều loại dược liệu rồi đun trong nhiều giờ để tạo thành thang thuốc, dùng theo đơn kê và chỉ dẫn của thầy thuốc nhằm trị bệnh hiệu quả.
• Dạng cồn thuốc: Phổ biến nhất là rượu thuốc và cồn ngọt. Quá trình bào chế thường sử dụng dung môi ethanol nguyên chất để ngâm, chiết xuất từ dược liệu. Sau khi hoàn tất, tỷ lệ ethanol trong cồn thuốc thường còn lại khoảng 25% nhưng trong một số trường hợp đặc biệt có thể lên tới 90%. Thành phẩm có thể ở dạng lỏng hoặc dạng khô như viên nén để thuận tiện sử dụng.
• Dạng tinh dầu: Được áp dụng nhiều trong các loại thuốc quen thuộc như dầu gió, thuốc mỡ, dầu thoa, kem hoặc một số dạng dung dịch lỏng khác.
• Dạng bột cốm: Phương pháp này được thực hiện bằng cách đưa nguyên liệu dược liệu thô vào dây chuyền chiết tách, cô đặc, sau đó sấy phun sương để thu được thành phẩm là bột cốm. Loại này có thể hòa tan trong nước và dùng trực tiếp, vừa tiện lợi vừa đảm bảo hiệu quả điều trị.

Các phương pháp đánh giá dược liệu

>>>> Xem ngay: Dược phẩm là gì? Đặc điểm, lưu ý khi sử dụng?

Dưới đây là nội dung chi tiết về 6 phương pháp được áp dụng phổ biến nhất hiện nay:

Đánh giá bằng cảm quan

Ở phương pháp này, Dược sĩ sẽ trực tiếp sử dụng các giác quan của con người để nhận diện và phân biệt dược liệu. Có loại có thể quan sát bằng mắt thường, có loại phải bẻ ra để xem cấu trúc bên trong hoặc dùng tay sờ để cảm nhận. Ngoài ra, khứu giác cũng đóng vai trò quan trọng trong việc phân biệt mùi vị như ngọt, thanh, hắc, nồng…

Quan sát dưới kính hiển vi

Phương pháp này thường được dùng khi kiểm nghiệm các bộ phận của cây thuốc, chủ yếu qua soi vi phẫu hoặc soi bột. Trong nhiều trường hợp, kỹ thuật hiển vi còn cho thấy tính ưu việt hơn cả phương pháp hóa học. Nhờ đó, có thể phát hiện tỷ lệ chất giả mạo và đối chiếu mẫu kiểm nghiệm dựa trên những đặc điểm vi thể đặc trưng.

Dựa vào các đặc tính vật lý

Với dược liệu có nguồn gốc thực vật hoặc các bộ phận của cây cỏ, người ta thường sử dụng các tính chất vật lý để đánh giá. Một số yếu tố thường được chú trọng bao gồm:

• Độ hòa tan.
• Tỷ trọng, góc quay cực riêng.
• Chỉ số khúc xạ.
• Nhiệt độ đông đặc.
• Nhiệt độ nóng chảy.
• Thuốc thử đi kèm.
• Tác động của ánh sáng.

Thử độ tinh khiết

Có 2 phương pháp được dùng phổ biến nhất:

• Xác định độ ẩm: Thông thường độ ẩm an toàn không vượt quá 13% và có thể xác định thông qua sấy hoặc chưng cất.
• Xác định độ tro: Áp dụng với tro toàn phần, tro không tan trong acid hydrochloric hoặc tro sulfat.

Phương pháp hóa học

Các Dược sĩ có thể căn cứ vào tính chất hóa học hoặc sử dụng thuốc thử đặc hiệu để định danh dược liệu. Những phản ứng điển hình có thể kể đến như phản ứng tạo màu, kết tủa hay bay hơi.

Phương pháp phổ học

Trong giai đoạn hiện nay, phổ học được ứng dụng rộng rãi trong việc phân tích và xác định thành phần dược liệu. Một số loại phổ được sử dụng phổ biến bao gồm:

• Phổ tử ngoại – khả kiến (UV-Vis).
• Phổ hồng ngoại (IR).
• Phổ cộng hưởng từ hạt nhân (NMR).

Dược liệu không chỉ là nền tảng quan trọng trong Y học cổ truyền mà còn đóng vai trò lớn trong Y học hiện đại nhờ giá trị chữa bệnh và bồi bổ sức khỏe. Việc nắm rõ khái niệm, cách sử dụng cũng như các phương pháp đánh giá dược liệu sẽ giúp người dùng lựa chọn và áp dụng an toàn, hiệu quả hơn trong chăm sóc và bảo vệ sức khỏe.

Cao Đẳng Dược TPHCM tổng hợp