Dược phẩm là gì? Đặc điểm, lưu ý khi sử dụng?

Dược phẩm từ lâu đã trở thành yếu tố không thể thiếu trong chăm sóc và bảo vệ sức khỏe con người. Tuy nhiên, để sử dụng an toàn và hiệu quả, cần hiểu rõ dược phẩm là gì, đặc điểm ra sao và những lưu ý quan trọng trong quá trình dùng thuốc.

Dược phẩm là gì? Vai trò của dược phẩm?

Dược phẩm, hay còn gọi là thuốc, là những sản phẩm được sử dụng trong việc phòng ngừa, điều trị bệnh cũng như điều chỉnh các chức năng sinh lý của cơ thể con người. Theo Tổ chức Y tế Thế giới (WHO), khái niệm dược phẩm bao hàm cả thuốc tân dược và thuốc Y học cổ truyền với những công dụng cụ thể cùng thành phần và chỉ định rõ ràng. Ngoài ra, các loại dược phẩm cần phải đảm bảo các tiêu chí về chất lượng, tính an toàn và hiệu quả, đồng thời phải tuân thủ quy định về liều lượng cũng như thời hạn sử dụng.

>>>> Xem ngay: Dược chất là gì? Phân loại và lưu ý quan trọng?

Tại Việt Nam, Luật Dược ban hành ngày 14/6/2005 đã quy định rõ: Dược phẩm là các chất hoặc hỗn hợp các chất được sử dụng cho con người với mục đích phòng bệnh, chữa bệnh, chẩn đoán bệnh hoặc điều chỉnh chức năng sinh lý, bao gồm cả thuốc thành phẩm, nguyên liệu làm thuốc và sinh phẩm Y tế.

Dược phẩm giữ vai trò vô cùng quan trọng trong chăm sóc và bảo vệ sức khỏe con người. Có thể khái quát thành một số vai trò chính như sau:

• Điều trị bệnh: Giúp phòng ngừa, chữa trị và kiểm soát triệu chứng của nhiều loại bệnh từ nhẹ đến nặng.
• Phục hồi và cải thiện sức khỏe: Hỗ trợ quá trình hồi phục sau phẫu thuật, chấn thương hoặc bệnh lý mạn tính.
• Nâng cao chất lượng cuộc sống: Giúp người bệnh giảm đau, giảm khó chịu, kéo dài tuổi thọ và sống khỏe mạnh hơn.
• Ngăn ngừa bệnh tật: Thông qua các loại vắc-xin, thuốc bổ sung hoặc thuốc dự phòng.
• Đóng góp cho Y học và kinh tế: Thúc đẩy nghiên cứu khoa học, phát triển công nghiệp dược và mang lại lợi ích kinh tế to lớn.

Dược phẩm gồm những dạng nào?

Dược phẩm có nhiều thành phần và dạng bào chế khác nhau, được phân chia dựa trên nhiều tiêu chí cụ thể. Cụ thể:

Theo phương diện sản xuất, dược phẩm bao gồm:

• Thuốc thành phẩm: Là sản phẩm đã hoàn tất quá trình sản xuất, được kiểm định chất lượng và đóng gói, sẵn sàng đưa vào sử dụng.
• Vắc xin: Các chế phẩm sinh học có tác dụng tạo miễn dịch chủ động thông qua tiêm chủng.
• Sinh phẩm Y tế: Những loại thuốc có nguồn gốc từ sinh học.
• Nguyên liệu làm thuốc: Là thành phần cấu tạo nên dược phẩm trong quá trình sản xuất.

Xét theo mục đích sử dụng, dược phẩm được phân loại thành:

• Thuốc dùng để phòng bệnh.
• Thuốc dùng cho chẩn đoán bệnh.
• Thuốc dùng trong điều trị bệnh.

Dựa vào nguồn gốc, dược phẩm được chia thành:

• Dược phẩm có nguồn gốc tự nhiên.
• Sản phẩm dược phẩm tổng hợp.

Theo hình thức thành phẩm, dược phẩm được chia thành:

• Thuốc uống ở dạng lỏng.
• Thuốc viên nén.
• Thuốc dạng siro.
• Thuốc hòa tan.
• Thuốc bào chế dạng kem.

Trong số đó, cách phân loại theo phương diện sản xuất là phổ biến nhất, tuy nhiên mỗi quốc gia có thể áp dụng những tiêu chuẩn riêng trong việc phân loại các loại dược phẩm.

Đặc điểm của dược phẩm

Dược phẩm là một lĩnh vực đặc thù, vừa gắn liền trực tiếp với sức khỏe cộng đồng, vừa đòi hỏi những tiêu chuẩn nghiêm ngặt trong nghiên cứu, sản xuất và lưu hành. Dưới đây là những đặc điểm nổi bật làm nên tính chất riêng của dược phẩm.

• Tính xã hội cao, ảnh hưởng trực tiếp đến nhiều người: Đây được xem là điểm khác biệt quan trọng nhất so với các loại sản phẩm khác. Bởi vì sức khỏe con người luôn là yếu tố hàng đầu nên việc sản xuất, lưu hành và sử dụng thuốc phải chịu sự giám sát chặt chẽ của các cơ quan chức năng như Bộ Y tế hay Bộ Thương mại. Mục tiêu là ngăn ngừa các rủi ro như nhập khẩu thuốc quá hạn, hàng lậu, hàng giả hoặc thuốc kém chất lượng.
• Đòi hỏi chi phí lớn cho nghiên cứu và phát triển: Để đáp ứng tiêu chuẩn về chất lượng và hiệu quả, ngành Dược cần nguồn vốn đầu tư rất lớn cho nghiên cứu, phát triển sản phẩm, trang thiết bị, quy trình sản xuất, bảo quản và phân phối. Ngoài ra, còn phát sinh thêm các chi phí liên quan đến vận chuyển, lưu kho trước khi thuốc đến tay người dùng.
• Cần trình độ chuyên môn và công nghệ cao: Việc phát minh, bào chế và phát triển dược phẩm mới đòi hỏi nguồn nhân lực chất lượng cao cùng sự hỗ trợ của các lĩnh vực khoa học hiện đại như sinh học, hóa học, vật lý... Vì thế, chỉ những người có chuyên môn sâu và kỹ thuật tiên tiến mới đủ khả năng tham gia.
• Ngành nghề mang tính độc quyền, lợi nhuận lớn: Dược phẩm được xem là một ngành có tính độc quyền cao, mang lại lợi nhuận lớn, nhất là với các sản phẩm mới ra đời có giá bán độc quyền. Điều này được lý giải bởi chi phí khổng lồ dành cho nghiên cứu và phát triển trước khi thuốc được thương mại hóa.
• Tuân thủ nghiêm ngặt các tiêu chuẩn: Mỗi quốc gia đều ban hành hệ thống tiêu chuẩn riêng đối với dược phẩm, trong đó những nước phát triển như Mỹ, Đức, Nhật Bản thường có quy định rất khắt khe. Các bộ tiêu chuẩn bao gồm: Thực hành tốt sản xuất thuốc (GMP), Thực hành tốt phòng thí nghiệm (GLP), Thực hành tốt bảo quản thuốc (GSP), Thực hành tốt phân phối thuốc (GDP) và Thực hành tốt nhà thuốc (GPP).
• Vai trò trung gian đặc biệt giữa người bán và người mua: Dược phẩm khác với hàng hóa tiêu dùng thông thường ở chỗ người trực tiếp mua thường là Dược sĩ hoặc cơ sở Y tế chứ không phải người bệnh. Bên cạnh đó, ở nhiều quốc gia, chi phí thuốc men được bảo hiểm Y tế hoặc ngân sách nhà nước chi trả, làm tăng thêm tính đặc thù của lĩnh vực này.

Lưu ý quan trọng khi sử dụng dược phẩm

>>>> Giải đáp: Dược liệu là gì? Cách sử dụng cùng phương pháp đánh giá?

Để đảm bảo thuốc phát huy tối đa tác dụng trong phòng ngừa và điều trị bệnh, đồng thời hạn chế những tác dụng phụ không mong muốn, người dùng cần ghi nhớ các điểm sau:

Tương tác thuốc

Mặc dù tỷ lệ xảy ra không nhiều nhưng sự tương tác giữa thuốc với những hoạt chất khác có thể làm giảm hoặc mất tác dụng, thậm chí gây ra những hậu quả nguy hiểm. Một số loại thuốc còn có thể tương tác với thực phẩm và đồ uống. Các trường hợp thường gặp cần chú ý bao gồm:

• Khi đang dùng thuốc an thần hoặc giảm đau, không nên uống thêm thuốc trị mất ngủ.
• Tránh sử dụng thuốc chứa aspirin nếu mắc bệnh Gout, tiểu đường hoặc đang dùng thuốc chống đông máu.
• Người có triệu chứng buồn nôn, đau dạ dày hay nôn ói không nên sử dụng thuốc nhuận tràng.
• Thuốc giảm xung huyết không phù hợp cho người mắc bệnh tim mạch, tiểu đường, bệnh tuyến giáp, người bị phì đại tuyến tiền liệt hoặc đang điều trị cao huyết áp.
• Không uống rượu khi sử dụng thuốc kháng histamin, thuốc ho và cảm có chứa dextromethorphan hoặc thuốc an thần, trị mất ngủ.

Đối với phụ nữ mang thai và cho con bú

Trong giai đoạn mang thai và nuôi con bằng sữa mẹ, việc sử dụng dược phẩm, kể cả các loại thực phẩm bổ sung, cần đặc biệt cẩn trọng. Thuốc có thể truyền từ mẹ sang thai nhi, dù an toàn với thai phụ nhưng lại tiềm ẩn nguy cơ cho em bé. Do đó, thai phụ cần tham khảo ý kiến bác sĩ trước khi dùng bất kỳ loại thuốc nào. Với phụ nữ đang cho con bú, mặc dù hàm lượng thuốc trong sữa thường thấp và khó gây hại nhưng vẫn nên hỏi ý kiến chuyên môn trước khi sử dụng để đảm bảo an toàn cho trẻ sơ sinh.

Đối với trẻ em

Do hệ miễn dịch chưa hoàn thiện và cơ thể còn non nớt, việc dùng thuốc cho trẻ nhỏ đòi hỏi sự cẩn thận cao. Cần lưu ý:

• Không tính liều thuốc dựa trên cân nặng mà phải theo độ tuổi và hướng dẫn của bác sĩ.
• Cẩn trọng phân biệt muỗng cà phê và muỗng canh khi đong thuốc lỏng; một muỗng cà phê chỉ bằng 1/3 muỗng canh.
• Không tự ý tăng liều lượng khi thấy tình trạng của trẻ nặng hơn lần trước.
• Hỏi ý kiến chuyên môn trước khi cho trẻ dùng đồng thời hai loại thuốc.
• Tuyệt đối không để trẻ tự ý uống thuốc.

Một số lưu ý khác

• Thuốc đã hết hạn phải loại bỏ đúng quy định, không được tiếp tục sử dụng.
• Chỉ nên mua thuốc tại địa chỉ uy tín, luôn kiểm tra bao bì, nhãn mác, hạn sử dụng; không tin vào quảng cáo hay mua qua mạng không rõ nguồn gốc.
• Không uống thuốc khi đang nằm để tránh nguy cơ sặc.
• Trong quá trình điều trị, cần chú ý chế độ ăn uống phù hợp, tránh ăn uống tùy tiện.
• Không uống trực tiếp từ chai thuốc nước hoặc siro để hạn chế nhiễm khuẩn và kiểm soát chính xác liều lượng.
• Thuốc cần được bảo quản đúng điều kiện khuyến cáo, đặt ở nơi khô ráo, thoáng mát và kiểm tra tủ thuốc định kỳ ít nhất hai năm một lần.
• Để tránh nhầm lẫn, thuốc nên được giữ nguyên trong bao bì, hộp chứa ban đầu.

Dược phẩm không chỉ là phương tiện điều trị bệnh mà còn đóng vai trò quan trọng trong việc nâng cao chất lượng cuộc sống và bảo vệ sức khỏe cộng đồng. Tuy nhiên, để đạt hiệu quả tối ưu và hạn chế rủi ro, người dùng cần hiểu rõ đặc điểm, cách phân loại cũng như những lưu ý quan trọng khi sử dụng. Việc dùng thuốc an toàn, đúng cách sẽ giúp phát huy trọn vẹn giá trị của dược phẩm trong chăm sóc sức khỏe con người.

Cao Đẳng Y Dược TPHCM tổng hợp