Kỹ thuật tiêm bắp: Vị trí, quy trình và cách giảm đau

Trong công tác chăm sóc và điều trị, tiêm bắp là một kỹ thuật thường xuyên được sử dụng nhằm đưa thuốc vào cơ thể nhanh chóng và hiệu quả. Tuy nhiên, để đảm bảo an toàn và đạt được hiệu quả điều trị tối ưu, người thực hiện cần nắm vững quy trình kỹ thuật cũng như các nguyên tắc vô khuẩn. Hãy cùng tìm hiểu chi tiết quy trình thực hiện kỹ thuật tiêm bắp qua bài viết sau.

Tiêm bắp là gì?

Tiêm bắp (IM) là một kỹ thuật phổ biến trong Y học hiện đại, được thực hiện bằng cách đưa thuốc trực tiếp vào khối cơ của cơ thể. Phương pháp này không chỉ được áp dụng để tiêm thuốc mà còn là hình thức sử dụng phổ biến đối với nhiều loại vắc xin. Theo các chuyên gia, vùng cơ bắp chứa nhiều sợi cơ và mạch máu lớn hơn so với lớp mô dưới da, giúp quá trình hấp thu thuốc hoặc vắc xin diễn ra nhanh và hiệu quả hơn. Chính vì vậy, tiêm bắp thường mang lại phản ứng dược lý nhanh hơn so với các kỹ thuật tiêm trong da hay tiêm dưới da.

Khi nào sử dụng kỹ thuật tiêm bắp?

>>>> Xem ngay: Quy trình điều dưỡng là gì? 5 bước cần thực hiện?

Theo các chuyên gia, kỹ thuật tiêm bắp thường được áp dụng trong trường hợp những đường đưa thuốc khác như uống, tiêm dưới da hay tiêm tĩnh mạch không phù hợp, không được khuyến cáo hoặc theo hướng dẫn cụ thể từ nhà sản xuất của từng loại thuốc, vắc xin. Cụ thể:

• Tiêm bắp được lựa chọn thay cho đường uống khi thuốc có nguy cơ bị phá hủy bởi dịch tiêu hóa.
• Phương pháp này cũng có thể thay thế tiêm tĩnh mạch nếu thuốc gây kích ứng mạch máu hoặc khó xác định vị trí tĩnh mạch thích hợp.
• Bên cạnh đó, tiêm bắp cho tốc độ hấp thu nhanh hơn so với tiêm dưới da do mô cơ có hệ thống mạch máu phong phú hơn và có khả năng chứa lượng thuốc lớn hơn so với mô dưới da.

Các vị trí tiêm bắp thường gặp

Hiện nay, phần lớn các loại vắc xin được bào chế dưới dạng tiêm bắp, vì vậy vị trí tiêm thường nằm ở các nhóm cơ dưới da. Những vùng cơ được chọn phải có kích thước lớn, tập trung nhiều mạch máu nhưng ít dây thần kinh nhằm hạn chế tối đa đau, sưng hay biến chứng sau tiêm. Việc lựa chọn vị trí tiêm phụ thuộc vào độ tuổi, số lượng mũi vắc xin cần tiêm cũng như mức độ thuận tiện cho người thực hiện. Dưới đây là các vị trí thường dùng trong kỹ thuật tiêm bắp:

Tiêm bắp tay (vùng cơ Delta)

Đây là vị trí phổ biến nhất trong tiêm vắc xin, thường được tiêm vào phần giữa cơ delta. Điều dưỡng xác định bằng cách sờ mỏm vai ở phía trên cánh tay, sau đó đặt hai ngón tay tạo hình tam giác, đỉnh tam giác nằm tại mỏm vai, vùng giữa tam giác là điểm tiêm chính xác.

Tiêm bắp đùi

Vị trí này thường được áp dụng cho cả người lớn và trẻ nhỏ, đặc biệt trong tiêm phòng. Để xác định, nối đường thẳng từ gai chậu trước trên đến mặt ngoài khớp gối rồi chia đùi thành ba phần bằng nhau. Khu vực tiêm nằm ở 1/3 giữa mặt trước ngoài đùi.

Tiêm bắp vùng sau ngoài mông (cơ bụng mông)

Vị trí này không dùng để tiêm vắc xin vì nằm sâu và không có nhiều mạch máu lớn, tuy nhiên thường được sử dụng khi tiêm các loại thuốc dầu hoặc thuốc gây kích ứng mô dưới da. Để xác định, đặt lòng bàn tay lên chỏm xương đùi, ngón trỏ hướng về gai chậu trước trên, ngón giữa dạng ra để tạo hình chữ V. Điểm giữa chữ V là vị trí tiêm thích hợp.

Tiêm bắp vùng cơ lưng mông

Đây là vùng không nên tiêm vắc xin, do dễ gây tổn thương dây thần kinh tọa nếu xác định sai vị trí. Hơn nữa, khu vực này chứa nhiều mô mỡ nên dễ gây viêm và làm giảm hiệu quả hấp thu thuốc. Vị trí này thường được thay thế bằng tiêm vùng sau ngoài mông. Có hai cách xác định vùng cơ lưng mông như sau:

• Cách 1: Giới hạn vùng mông bởi bốn đường, trên là đường nối hai mào chậu, dưới là nếp lằn mông, trong là rãnh liên mông và ngoài là bờ ngoài mông; tiêm tại 1/4 trên ngoài của mông.
• Cách 2: Nối đường thẳng từ gai chậu trước trên đến mỏm xương cụt, chia làm ba phần bằng nhau; vị trí tiêm nằm tại giao điểm giữa 1/3 ngoài và 2/3 trong của đoạn thẳng.

Quy trình thực hiện kỹ thuật tiêm bắp

Bất kỳ kỹ thuật tiêm vắc xin nào cũng đòi hỏi sự chính xác và tuân thủ nghiêm ngặt quy trình chuyên môn bởi chỉ cần một sai sót nhỏ cũng có thể gây ra những phản ứng bất lợi, thậm chí là biến chứng nguy hiểm cho người được tiêm. Để bảo đảm an toàn, người thực hiện kỹ thuật tiêm bắp cần được huấn luyện bài bản, nắm vững kỹ năng thao tác và tuân thủ nghiêm các nguyên tắc tiêm chủng an toàn. Đặc biệt, không gây hại cho người được tiêm, không để xảy ra phơi nhiễm cho người tiêm và không tạo ra chất thải nguy hại cho môi trường.

Để quá trình tiêm bắp diễn ra đúng quy trình, Điều dưỡng viên cần chuẩn bị và thực hiện theo các bước sau:

Bước 1. Chuẩn bị cho người được tiêm:

Đảm bảo người được tiêm có tư thế thoải mái, vị trí tiêm phù hợp, khu vực tiêm kín đáo và riêng tư.

Bước 2. Chuẩn bị cho người tiêm:

• Có đầy đủ kiến thức, thành thạo kỹ năng tiêm bắp.
• Thực hiện nguyên tắc 5 đúng: Đúng người, đúng vắc xin, đúng liều lượng, đúng đường tiêm, đúng thời gian.
• Vệ sinh tay đúng quy trình trước khi thao tác.

Bước 3. Chuẩn bị vắc xin và dụng cụ:

• Kiểm tra và chuẩn bị đầy đủ vắc xin theo chỉ định.
• Chuẩn bị các vật dụng cần thiết như bơm kim tiêm, bông cồn, que gòn, băng cá nhân, dung dịch sát khuẩn tay nhanh, khay hạt đậu, kềm và hộp an toàn đựng vật sắc nhọn.

Bước 4. Kiểm tra vùng tiêm:

Quan sát khu vực tiêm, đảm bảo không có dấu hiệu bất thường như sưng, mẩn đỏ, đau hoặc cục cứng.

Bước 5. Chuẩn bị thuốc tiêm:

Tiến hành pha hồi chỉnh hoặc lấy vắc xin vào bơm tiêm (nếu cần), đảm bảo tuân thủ nguyên tắc vô khuẩn.

Bước 6. Sát khuẩn vị trí tiêm:

Dùng bông tẩm cồn lau sạch vùng tiêm ít nhất hai lần và chờ khô tự nhiên trước khi tiêm.

Bước 7. Sát khuẩn tay lần nữa để đảm bảo an toàn tuyệt đối.

Bước 8. Tiến hành tiêm bắp:

Căng nhẹ da, đâm kim dứt khoát theo góc 90 độ, bơm vắc xin từ từ đồng thời quan sát phản ứng của người được tiêm.

Bước 9. Rút kim an toàn:

Sau khi tiêm xong, rút kim nhanh và cho ngay vào hộp đựng vật sắc nhọn, tránh để xảy ra phơi nhiễm.

Bước 10. Cầm máu:

Dùng que gòn ấn nhẹ tại vị trí tiêm để cầm máu.

Bước 11. Theo dõi và hướng dẫn sau tiêm:

Giúp người được tiêm nghỉ ngơi thoải mái, đồng thời hướng dẫn các dấu hiệu cần theo dõi và những lưu ý quan trọng sau tiêm.

Hướng dẫn cách giảm đau khi tiêm vắc xin bằng đường tiêm bắp

>>>> Tìm hiểu: Kỹ thuật đặt kim luồn tĩnh mạch ngoại vi: Mục đích, quy trình và lưu ý

Ngay khi đầu kim xuyên qua da, cảm giác đau gần như xuất hiện tức thì. Nguyên nhân là do các thụ thể cảm giác đau nằm ở lớp nông của da bị kích thích, sau đó tín hiệu đau được dẫn truyền nhanh chóng qua các sợi thần kinh cảm giác đến tủy sống và tiếp tục truyền lên vùng vỏ não, trung tâm xử lý cảm giác đau. Tốc độ truyền tín hiệu này có thể đạt từ 6 đến 30m/giây, vì thế người được tiêm thường cảm nhận rõ cơn đau ngay khi kim chạm da.

Mức độ đau sau tiêm phụ thuộc vào ngưỡng chịu đau và cảm nhận chủ quan của từng người. Nghiên cứu cho thấy khoảng 25% người trưởng thành có nỗi sợ kim tiêm và phần lớn nỗi sợ này bắt nguồn từ thời thơ ấu. Nếu không được giải tỏa, tình trạng này có thể kéo dài đến tuổi trưởng thành, khiến một số người e ngại hoặc từ chối tiêm vắc xin. Để giảm cảm giác đau khi tiêm bắp thuốc hoặc vắc xin, có thể áp dụng một số biện pháp dựa trên bằng chứng khoa học về thể chất, tâm lý và dược lý như sau:

• Đối với trẻ sơ sinh và trẻ đang bú mẹ: Nên cho trẻ bú trước, trong hoặc sau khi tiêm. Hành động này giúp giảm đau nhờ nhiều yếu tố như tiếp xúc da kề da, được cha mẹ bế ẵm, bú mút, cảm giác an toàn và sự phân tán chú ý.
• Cho trẻ uống dung dịch ngọt: Với trẻ dưới 2 tuổi không bú mẹ, có thể cho uống dung dịch chứa sucrose hoặc glucose từ 1 - 2 phút trước khi tiêm. Vị ngọt giúp kích hoạt phản xạ giảm đau tự nhiên, kéo dài hiệu quả trong khoảng 10 phút sau tiêm. Tuy nhiên, cha mẹ cần lưu ý chỉ nên sử dụng phương pháp này khi thực hiện các thủ thuật như tiêm.
• Làm tê vùng tiêm: Có thể chườm đá hoặc bôi kem gây tê không kê đơn lên vị trí tiêm trước khi sát khuẩn.
• Để cồn bay hơi hoàn toàn trước khi tiêm: Việc tiêm khi da còn ướt cồn có thể gây cảm giác rát và châm chích khó chịu.
• Đánh lạc hướng người được tiêm: Trò chuyện, yêu cầu hít thở sâu hoặc làm sao nhãng sự chú ý có thể giúp giảm căng thẳng và hạn chế cảm giác đau khi tiêm.

Kỹ thuật tiêm bắp đóng vai trò quan trọng trong công tác điều trị và tiêm chủng, giúp thuốc hoặc vắc xin phát huy hiệu quả nhanh chóng và an toàn. Tuy nhiên, để đảm bảo mỗi mũi tiêm được thực hiện đúng quy trình, người Điều dưỡng cần tuân thủ nghiêm ngặt các nguyên tắc vô khuẩn, kỹ năng thao tác và phương pháp giảm đau phù hợp. Việc nắm vững quy trình tiêm bắp không chỉ giúp nâng cao chất lượng chăm sóc Y tế mà còn tạo niềm tin và sự an tâm cho người được tiêm.

Cao đẳng Y Dược TPHCM tổng hợp